Bölgede sayıları azalan bu kültürel mirasın korunması amacıyla akademik çalışmalar yürütülüyor. Stratonikeia Antik Kenti kazı başkanı Prof. Dr. Bilal Söğüt’ün öncülüğünde, Selçuk Üniversitesi Sanat Tarihi Bölümünden Prof. Dr. Osman Kunduracı ve Dr. Öğretim Üyesi Nurcan Bahargülü, Katrancı Mahallesi’ndeki evleri detaylı biçimde inceleyerek, çalışmalarını akademik yayınlarla destekliyorlar.
Yaklaşık 30 yıldır bölgedeki geleneksel konutlar üzerinde araştırma yapan Prof. Dr. Osman Kunduracı, Katrancı’daki evlerin mimari yapısı üzerine çalışırken, Dr. Öğretim Üyesi Nurcan Bahargülü ise “Muğla - Yatağan İlçesi Katrancı Köy Evlerinden Örnekler” adlı makalesini Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi’nde yayımladı. Yapılan saha çalışmaları sonucunda Katrancı Mahallesi’nde 42 evin ayakta olduğu tespit edildi. Bu çalışmalar, ilerleyen dönemde “Katrancı Evleri” adlı kitapla okuyucuyla buluşacak.
Katrancı evleri genellikle iki katlı, önlüklü (dış sofalı) ve düz toprak damlı yapılar olarak öne çıkıyor. Tek ya da iki odalı plan düzenine sahip olan bu evlerde, odalar sofanın gerisinde yer alıyor. Ön cephede kibet, dış sofa ve oda biçiminde bir plan hakim. Evlerde kullanılan taş ve ahşap malzemelerin özgünlüğü korunuyor. Dış cepheler sade kalırken, süslemeler iç donatı elemanlarında yoğunlaşıyor. Ahşap üzerine yapılan süslemeler; oda kapıları, yüklükler, bömbelik, fırınç, pencere kanatları, almalık (raf) ve tavanlarda görülüyor. Oda kapıları, iki veya üç bölüme ayrılmış tablalı kapılar şeklinde olup, çatma ve çakma teknikleriyle yapılmış. Kapıların kanat yüzeyleri dikey ve yatay panolara ayrılmış; bu panolar içinde en sık rastlanan motif ise çam kozalağı. Bunun nedeni ise bölge halkının geçim kaynağı olan fıstık çamlarından elde edilen künar meyvesi.
Ahşap oyma ustalarının Aydın Çine Akçaova Mahallesi’nden geldiği tespit edildi. Kapılardaki ana süsleme kompozisyonları; çarkıfelek, yıldız ve baklava diliminden oluşuyor. İç panolarda ise tabanca, hançer, ay-yıldız, yonca, vazodan çıkan çiçekler, ibrik, güğüm, gaz lambası, el feneri, nazar boncuğu, ayna, araba, kuş, yılan ve balık motifleri yer alıyor. Bölgenin simgesi olan künar (kozalak) çiçeği ve yaprağı en sık görülen motifler arasında.
Prof. Dr. Osman Kunduracı, Katrancı’nın özgün dokusunu ve yapısını hala koruyan önemli bir Yörük yerleşimi olduğunu belirtti. Bölgedeki evlerin genellikle küçük bir avluya (harım) oturtulduğunu, alt katlarının ahır ve samanlık, üst katların ise yaşam alanı olarak kullanıldığını ifade etti. Evlerin malzeme olarak kayrak taşından yapıldığını, düz toprak dam geleneğinin halen sürdüğünü söyledi. Mimari açıdan iki ya da tek odalı evlerin, önlük denilen bir giriş bölümüne sahip olduğunu, her iki bölümde de ocak bulunduğunu anlattı.
Dr. Öğretim Üyesi Nurcan Bahargülü ise Katrancı evlerindeki ahşap süslemelerin bitkisel, geometrik ve nesnel motiflerle zenginleştiğini ifade etti. Katrancı’nın eski ismiyle köyün geçim kaynağının, özellikle künar ağacından sağlandığını ve bu gelirin ahşap süslemelere yansıdığını belirtti. Ana motif olarak kozalak çiçeğinin açmış ve tomurcuk halleri evlerin kapılarında işlendiğini aktardı. Ayrıca erkek efeliğin simgesi olan hançer motiflerinin tepeliklerde yer aldığını, Kavaklıdere’nin yakınlığı nedeniyle bakırcılıkla ilgili güğüm-ibrik motiflerinin de süslemelerde görüldüğünü söyledi. Aydın’ın Çine ilçesinden gelen Mevlüt ve Mehmet Özen kardeşlerin 1930-40’lı yıllarda bölge köylerini gezerek bu ahşap oyma, kabartma ve kazıma teknikleriyle iç donatı elemanlarını işlediklerini dile getirdi. İç kısımlarda özellikle yüklüklerin altındaki dikey panolarda kozalak çiçeği motiflerinin öne çıktığını anlattı. Ayrıca taşıyıcı direklerdeki geometrik süslemelerin üzerindeki mavi nazar boncuklarının, kötü enerye karşı koruma amacıyla aplike tekniğiyle işlendiğini aktardı. Tavanların da yer gök bağlantısını ve inançları yansıtan süslemelerle zenginleştirildiği belirtildi.
